Dünən 200 yaşı tamam olan Karl Marksın sovet dönəmində həyatını öyrənmək, haqqında kitab yazmaq, kino çəkmək qadağan idi. Niyə?...
Düənən kommunizmin bütü, proletariatın “dahi rəhbəri” Karl Marksın 200 illiyi yübileyi idi. Tam 200 il əvvəl, mayın 5-də bütün dünyanın “qorxunc qırmızı xəyaləti” dünyaya göz açmışdı.
100 il əvvəl elmi sosializmin banisi və İnrenasionalın qurucusu, tükündən dırnağaına qədər beynəlmiləlçi olan Karl Marksın 100 illk yübileyi Rusiyada bayram kimi qeyd olunmuşdu. Proletariatın dahi rəhbərinin xatirəsi sosialistlər, kommunistlər, bolşevik və menşeviklər, demək olar ki, hər cür solçular tərəindən dünyanın hər yerində anılmışdı. Amma 100 il sonra, yəni dünən Marksın 200 illik yübileyi demək olar ki, hiss olunmadı. Bu tarixin və zamanln istehzası olmalı yəqin ki... Bir zamanlar, yəni 100 il əvvəl milyardlarla insanın beynini məşğul edən Marksı indi demək olar ki, tanımırlar, daha doğrusu “Zevs başlı yəhudi” artıq beyinlərə hökm eləmir...
Bəs kim olub Karl Marks? Marksın həyatının nə qədər dəhşətli və dözülməz olduğunu xəyal belə etmək mümkün deyil. Sovet dönəmində proletariatın dahi rəhbərinin həyatı haqqında demək olar ki, heç nə yazmırdılar. Ümumiyyətlə Marksın həyatını öyrənmək, haqqında kitab yazmaq, kino çəkmək qadağan idi. Niyə? Niyəsini aşağıdakı yazıdan öyrənəcəksiniz...
Onu da qeyd edim ki, bu məqalə 2013-cü ildə yazılıb və Kulis.az ədəbi dərgisində dərc olunub.
Azər QARAMANLI
Proletariatın iblis ruhlu peyğəmbəri - Karl Marks
1857-ci ilin qışında London polisi əntiq mallar dükanında gümüş qabblar satmaq istəyən paltosuz, əyin-başı tökülmüş, uzun saqqlarından daha çox səfili xatırladan bir şəxsi həbs elədi. Şəxs özünü alman aristokratı Marks olaraq təqdim edir və satdığı gümüşün arvadının cehizi olduğunu bildirirdi. Buna baxmayaraq London polisi ona inanmadı və alman eimqrant Karl Marks satdığı gümüş qabları oğurlamaqda şübhəli bilinrək həbs olundu.
Ancaq üç gündən sonra Karlın arvadı Jenni onu polis idarəsindən çıxara bildi. Cütlük gümüş qabları satıb evə döndü. Qızdırılmayan evdə onların böyük qızları xəstə yatırdı. Otağın bir küncündə isə 4 gün əvvəl doğulmuş və doğulduqdan həmən sonra ölən körpənin meyidi dururdu. Yeməyə isə heç bir şey yoxdu.
Karl Marks məhz yeni doğulan körpənin dəfn xərcləri üçün və böyük qızlarına həkim çağırmaq üçün ailənin son varidatı olan gümüş qabları satmağa aparmışdı. Bundan əvvəl o, evə çörək və kartof ala bilmək üçün paltosunu satmışdı.
Karl vəziyyətinin ağırlığını aylırmaz əqidə dostu Fridrix Engelsə yazmış və Engels Mançestrdən təcili gələrək özünün ailə səhmlərini sataraq dostu üçün, onun ömrünün sonuna qədər ehtiyaclarını qismən olaraq ödəyəcək təqaüd rentası almışdı.
Sonradan ailə içində gümüş qabların satılması tarixi lətifəyə çevrilmişdi.
Çılğın antisemitin semit mənşəyi
1818-ci ildə Fransa ilə Almaniya arasında davamlı olaraq müharibələrə səbəb olan və Vaterloo savaşından sonra Almaniyaının ərazilərinə daxil edilən mübahisəli Reyn əyalətinin kiçik Trir şəhərində yəhudi Qerşel Levinin (Qenrix Marksın əsil adı Qerşül Levi olub), evində bir oğlan uşağı gözlərini düyna işıcına açdı. Qerşel Marksın bundan əvvəl 3 qızı olmuşdu və ata nəhayət soyunu davam etdirəcək Karlın dünyaya gəlməsindən çox sevinmişdi. Karlın atası və anası ravvin (yəhudizm dinində ruhani zümrə) ailəsindən gəlirdilər. Qerşel vəkildi və dövlət qulluğuna girməyi düşünürüdü. Lakin o zamankı Prussiya qanunlarına görə yəhudilər dövlət qulluğuna girə bilməzdi.
Elə bu üzdən Qerşel xristianlığı qəbul etməyə qərar verdi. Ancaq o bu qərarını yerinə yetirmək üçün ravvin atasının ölümünü gözləməli oldu. Və nəhayət atası öldükdən sonra Qerşel Levi ailəsi ilə kilsədə xaç suyuna çəkildilər. Ailə xaç suyuna çəkilirkən Karlın 6 yaşı vardı və Qerşel adını Qenrix adına dəyişən ailə başıçısı lüteran məzhəbini seçmişdi.
Beləliklə bir yəhudi ailəsi avropalıya çevrilmişdi. Buna baxmayaraq Karlın anası Qenrietta Marks hər vəchlə özünün yəhudi mənşəyini qorumağa çalışırdı. O balaca oğlunu gizlicə sinaqoqa aparır, hətta ona ivrit dilini öyrədirdi. Amma onun oğlu Karl böyüdükdən sonra düynaının ən çılğın antisemitlərindən biri olacaq, özünün yəhudi mənşəyini xatırladanları isə heç bir zaman əfv etməyəcəkdi.
Balaca tiran
Atasının sevimlisi olan Karl uşaqkən evdə tiranlıq edirdi. O böyük bacılarının belinə minib saatlarca at kimi çapır və bacılarını at kimi kişnəməyə məcbur edirdi. Bir çox hallarda yeməyi döşəməyə, ya torpağa tökür və özündən böyük bacılarını yerdən yeməyi ağızları ilə götürüb yeməyə zorlayırdı. Bütün bu yaramazlıqları isə valiydenlərinin gözü qarşısında edirdi. Qenrix Marks oğlunun bütün əmrlərinə uymağı tələb edirdi. Ailə heç də kasıb deyildi və Qenrix dövlət qulluğuna girdikdən sonra Tririn ən sayılan ailəlirndən biri hesab olunurdu.
Karl bəzən özündən dörd yaş böyük olan bacısı ilə bir sinifdə oxuyan və gələcəkdə bütün ömrünü sadiq qul kimi ona həsr edən Jenni fon Vestfaleni də bacıları ilə birlikdə incidirdi. Görünür ki, Jenni Karlın iradəsinə sözsüz tabe olmağı məhz uşaqlıq illərində öyrənimişdi.
İblis ruhlu şair
13 yaşına qədər Karl evdə təhsil aldı. Daha sonra isə təhsilini gimnaziyada davam etdirdi. Gimnaziyanı bitirib Bonn universitetinədaxil oldu. Universitet təhsilinin birinci ilini demək olar ki, əyləncələrdə keçirdi. Gənc Karl pulu su kimi xərcləyir və qarşısına çıxan hər kəsdən borc alırdı. Atası onun borclarını bağlamaq üçün ciddi problemlərlə üzləşirdi. Buna baxmayaraq Karl heç bir nəsihətə qulaq asmırdı.
17 yaşından başlayraq Karlla atası arasında böyük uçurum yaranmağa başlayır. O fəlsəfə ilə maraqlanır, şerlər yazır, dueldə savaşır, əyyaşlıq edirdi. Karlın ətrafında həmişə səs-küylü içki məclisləri olurdu. Hətta bir neçə dəfə o, sərxoş vəziyyətdə xuliqanlıq etdiynə görə həbs olunmuş və qısa müddətdi həbsxana həyatı yaşamışdı. Bir dəfə onu doğurdan uzun müddətə həbs edəcəkdilər. Kölndə sərxoş vəziyyətdə dava salarkən onun üzərindən silah çıxmışdı və atası oğlunu xilas etmək üçün bütün bağlantılarını işə salmalı oldu.
Gənc Karl heç kimin anlamadığı şerlər yazırdı. Onun ilham aldığı əsas şair Höte idi və demək olar ki, Marks yeniyetmə və gənclik illərində yazdığı şerlərin bir çoxunda İblisi tərənnüm edirdi. Marks Bonn tələbələrinin yaratdığı «Şairlər klubu»nda üsyankar çıxışları və şeytani şerləri ilə seçilirdi. İlk gənclik illərində Marks özünün üsyankar ruhunu məhz şerləri və xuliqanlığı ilə ortaya qoymağa çalışırdı.
O gənclik illərində prusslara qarşı çıxan «Trir bandası»nın fəal üzvü olmuşdu. Onun şairliyi üzərində atası davamlı problemləri çıxırdı. Qenrix Marks oğlunun yazdığı qaranlıq ruhlu şerləri anlamırdı. Buna görə də dindar ata oğulu ilə mübahisə edirdi.
Hərbi çağırışdan Marksı ağciyərlində problem olduğuna görə azad etdilər. Amma bütün ömrü boyu ucuz içkilər içib, ucuz siqaretlər çəksə də, ölənə qədər ağciyərlrindən problem yaşamadı. Buna görə də ehtimal olunur ki, Marks hərbi xidmətdən atasının sayəsində yayına bilib.
Bir il vəhşi əyyaşlıqdan sonra Marksın Bonn Universitetindən qovulma məsələsi ortaya çıxır və Marks təhsilini davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə köçürülür. Burda o, məşhur gənc hegelçilərlə tanış olur. Berlin Universitetində Hegelin şagirdi Bruno Bauerlə tanış olur və gənc Karlın fəlsəfəyə girişi beləcə başlayır.
Berlində Marks yenə də əyyyaşlıq etsə də, çoxlu oxuyur və yazmağa başlayır. Dil öyrənir və Bauerin ateist çağırışlarına qoşulur. Gənc hegelçilərin içində getdikcə nüfuz qazanır. Onun ateist çıxışları yenidən atasını təşvişə salır. Karl sürətlə ailəsindən uzaqlaşmağa başlayır. Ailəsinin davamlı olaraq onu tərbiyələndirməyə çalışması Marksı özündən çıxarır. Karl valideynlərinin məktublarına cavab vermir, tətillərdə evə getmir. Buna baxmayaraq atasının pullarını sağa-sola xərcləməkdə davam edir.
1838-ci ildə Qenrix Marks 57 yaşında ölür. Həyatının son illərini o, tamamilə gənc oğlunun probemləri ilə yaşayır və demək olar ki, oğlunun borclarına görə müflis olur. Karl atasının dəfninə gəlmir. Sonralar o anasının dəfninədə də iştirak etməkdən imtina edir. Hətta 1881-ci ildə ildə onun beyinlərə hakim olan Karl Marks olmasında müstəsna xidmətləri olan sevimli Jenninin dəfnidə belə iştirak etmir. Buna görə də hesab olunur ki, Marksın dəfn mərasimlərinə dəhşətli antipatiyası olub. Buna baxmayraq o uşaqlarının dəfnində iştirak edir. Xüsusilə oğlu Edqarın ölümü ona çox pis təsir edir.
Onun böyük sevgisi
17 yaşında Karl özündən 4 yaş böyük, bacısının rəfiqəsi Jenni fon Vestfalenə eşq elan edir. O Jennini uşaqlıq illərindən tanıyır. Həmin dövrdə Marksların ailə dostu və Prussiyanın tanınmış aristokratlarından biri olan Lüdviq fon Vestfalen artıq Prussiyaının daxili işlər naziridir. Fon Vestfalen 21 yaşlı qızını kübar cəmiyyətdən olan birinə ərə verməyə çalışır. Buna baxmayaraq Jenni bütün təklifləri rədd edir. Bir il sonra gizlicə 18 yaşlı Karl Marksla nişanlanır. Qıızının nişanlamasından çox-çox sonra xəbər tutan fon Vestfalen qızının bir yəhudi ilə evlənməsini çox ağır qarşılayır.
Onların nişanlı həyatı tam 7 il sürür. Bu müddətdə əyyaşlıq və üsyankarlıq edən Karl onu dəlicəsinə sevməkdə davam edir. Amma seksual aclığını kənarda doyuzdurmaqdan da qalmır. Buna görə ondan kənarda olan Jenninin güclü qısqanclığına səbəb olur. Buna baxmayaraq Marks Jenniyə davamlı olaraq romantik məktublar yazır. Eyni şəkildə də Jennidən qarşılıq alır. Onların sevgisi həyatlarının sonuna qədər davam edir. Jenni Karlın ən yaxın silahdaşı və yardımçısı olur. Hətta Marksın bioqrafiyasını araşdıranlar bir mənalı olaraq qeyd edirlər ki, Jenni olmasaydı, Marksın yaranması imkansız olacaqdı. Jenni bütün ömrünü Marksın anlaşılmaz əlyazmalarını köçürür. Əslində ərinin ideylarını bir mənalı olaraq bölüşən və hər zaman ona sədaqətli olan Jenni ərinin yazdıqlarının həmmüəllifi idi. Çünki bir çox hallarda davamçısı və həmfikiri olan Jenni ərinin fikirlərini daha dolğun hala gətiridi.
Onlar 1843-cü il iyunun 19-da onlar Kreytsn kurortunda evləndilər. Bundan iki əvvəl yatağa girmişdilər və anası 29 yaşlı Jenninin Karlla ailə qurmasına etiraz etməyə yol tapa bilməmişdi. Toyda Markslardan heç kim iştirak etmirdi. Sadəcə Jenninin anası və qardaşı gəlmişdi. Baronessa fon Vestfalen yeni evlənənlərə gümüş qab-qacaq və pul hədiyyə etmişdi. Gənc evlilər pulu bir neçə həftəninin içində sərf etmişdi.
Bir il sonra onların ilk uşağı Jenni dünyaya gəlir. Evliləkləri boyu Jenni Marksa 7 uşaq verəcəkdi. Bu uşaqlar 4-ü uşaqkən öləcək, iki qızı isə intihar edəcəkdi. Böyük qızı Jenni isə onun ölümündən bir neçə ay əvvəl öləcəkdi.
Jurnalist Marks
Marksın bütün həyatı boyu çalışıb əmək haqqı aldığı tək iş yeri jurnalistika olur. Atasının öldüyü il o, Yenn Univesitetində dissertasiya müdafiə edir. Həddindən artıq avaraçılıq etdiyinə görə Berlin Universitetində müdafiə edə biləcəyinə inanmayan Karl müdafiə üçün Yenn Universitetinə müraciət edir. Berlin Universitetindən ona verilən xasiyyətnamədə Marksın avara, əyyaş və davakar təbiətli və borclarını qaytarmayan adam olaraq göstərilir. Buna baxmayaraq Karl Yenn Universitetində “Demokrit və Epikürün naturalfəlsəfələrinin fərqi” adlı dissertasiyasını müdafiə edir və fəlsəfə doktoru diplomunu alır.
Bauer onu yanına çağırır və dostlar qərara alırlar ki, Bonn Universitetində çalışmaq üçün müraciət etminlər. Bonn Universiteti onları qəbul etsədə, Bonna gələn dostlar yeyib içdikdən sonra tam sərxoş vəziyyətdə badət zamanı kilsəyə girib burda hamının qarşısında İsa Məsihi təhqir edirlər. Bu səbəbdən Bonn Universiteti azğın ateistlərlə çalışmaqdan imtina edir.
Və Marksın jurnalit olmaqdan başqa çərəsi qalmır. 1842-ci ildə sol hegelçi və eyni zamanda sənayeçi iş adamı Mozes Hess onu özünün “Reyn qəzeti”nə baş redaktor olaraq dəvət edir. Buna qədər Marks müxtəlif qəzetlərə yazılar yazır və özünü istedadlı jurnalist kimi göstərir. Artıq maaşlı bir iş ala bildiyi üçün Marks evlənməyə qərar verir. Amma onun baş redaktorluğu ilə qəzet ancaq 6 nömrə nəşr olunur. Yazdığı 6 məqalə Marks bütün Avropanı silkələməyi bacarır. Onu Volter və Russonun birləşmiş siması adlandırırlar. Pruss hakimiyyəti açıq şəkildə senzuraya və hakim rejimə qarşı üsyan edən qəzeti bağlamağa qərar verir və bunun üzərinə Marks iş yerini itirir. “Reyn qəzeti”ndən aldığı maaş onun ilk və son maaşı olur.
Saqqalsız peyğəmbər peyğəmbər deyil
“Reyn qəzeti” bağlandıqdan sonra Marrksın jurnalist şörəti bütün Avropaya yayılır. Pruss höküməti onu ələ almağa cəhd edir, amma Marks hökümət nəzarəti altında çalışmaqdan imtina edir və 1843-cü ilin oktyabrında gənc ailə Parisə emiqrasiya etməyə məcbur olur. Burda Marks Heyne ilə dostlaşır. Bir gün Heyne onu hündür boylu bir blondinlə tanış edir. Sonradan onun bütün həyatı Engelsin həyatı ilə birləşəcəkdi və onları tarix belə ayırmayacaqdı. Jenni Karl üçün nə qədər əhəmiyyətli biriydisə, Engelsdə onun hə yatının ğir hissəsinə çevriləcəkdi.
Fridrixlə Karlı nik görüşü ayayqüstü olmuşdu. Bu görüşdən sonra Parisi tərk edən Fridirixlə Karl bir müddət məktublaşacaq və 6 aydan sonra Engels yenidən Parisə gələcək və bu gəlişdən sonra onların taleləri birləşəcəkdi. Engelsin Parisə qaydışından sonra ikili 10 gün heç bir yerə çıxmadan fikirlərini bölüşdülər. Onlar tam 10 gün yeyib içib mübahisə edirdilər. Varlı ailədən olan Engels Marksı bahalı içkilərə və siqara qonaq edirdi.
Engelslə görüşənə qədər əhlikef Marksı proletariat heç maraqlandırmırdı. O demokratiya tərəfdarı olaraq çıxış edir və sosial bərabərlik tələb edirdi. Hegelin hüquq anlayışını tənqid edir və Feyerbaxın ardısılı olaraq tanınınırdı. Engelslə görüşəndən sonra isə onun bütün diqqəti proletariatın üzərində cəmləndi.
Məhz Engelsin ona etdiyi təsirp nəticəsində Marks proletiriatın əvəzolunmaz liderinə çeriləcəkdi. On günlük əyyaşlıqdan sonra ikili qərara aldı ki, artıq onların yolubirdir və onlar proletariatın peyğəmbəri olacaqlar. Marks Musanın rolunu oynayacaq, Engels isə Harunu ifa edəcəkdi. ilk qərarları saqqal buraxmaq olmuşdu. Çünki Engels hesab edirdi ki, Saqqalsız peyğəmbər peyğəmbər deyil.
Peyğəmbərlərin intim dünyası
Engelslə Marksın münasibətləri son zamanlar ciddi mübahisə obyektinə çevrilməkdədir. Çünki uzun müddət biri-birinə bu qədər məhəbbət bəsləyən iki kişinin söz-söhbət obyekti olmaması bizim zamanə üçün anormallığa çevrilməkdədir. Üstəlik Engels bütün həyatı boyu Marksın xərclərini ödmək üçün öz sərvətini demək olar ki, itirmiş, hətta Marksın qeyri-qanuni oğluna öz adını verərək ona aliment belə ödəmişdi.
Marksın bic doğulan oğlunun nəticəsi, bütün ömrünü Marksın həyatını öyrənməyə sərf edən və proletiriatın peyğəmbərinə nifrətini gizlətməyən Hilda Marks ikilinin münasibətlərini belə xarakterizə edir: “Fridrix Engels xaraktercə qadın xasiyyətli idi. Zəif, çox tez aşiq olan və zərif bir gözəl blondindi. Mən hesab edirəm ki, o, Marksa qarşı hər bir qadının kişiyə qarşı hiss etdiklərini hiss edirdi. Elə ona görə də Marksa pul verirdi ki, həmişə onun yanıda olsun, ona lazım olsun. Marks gözəl natiqdi və siyasi cəhətdən demək olar ki, Engelsi yəhərləmişdi. Mən dəqiq bilirəm ki, Jenni Karlı Engelsə qarşı dəhşətli dərəcədə qısqanırdı”.
Qəribədir ki, Jenni bütün ömrü boyu “General”a, (Marks Engelsi belə adlandırırdı), antipatiasını Markslar ailəsinin Engellsin dəstəyinə ehtiacı olduğu üçün sadəcə dişləri ilə bağırsaqlarını gəmirirdi.
Jenninin Engelsə nifrət etmək üçün başqa bir səbəbi də vardı. Engellsin arvadı Jenninin bacısı ilə yaxın rəfiqə idilər və rəfiqələr birlikdə Engelsin yatağına girirdilər. Engels isə tez-tez bu barədə söhbət edir və seksul azadlığın kommunizmin əsas prinsiplərindən biri olduğunu irəli sürürdü. Bu isə Jennini özündən çıxarır və bacısına etdiklərini bağışlamırdı. Jenni Engelsin arvadı ilə isə görüşdən maksimum qaçırdı.
Bütün bunlara baxmayaraq Engelslə Marksı birləşdirən əsas qayə mübarizə duyğusuydu. Məhz inancları uğrunda mübarizə aparmaq onların birliyini təmin edən əsas səbəb idi. Engels Marksın dühasına fanatikcəsinə inanır və ona olan heyranlığını bildirməkdən hər zaman həzz alırdı.
Marksın xəyanəti onun nəslinin davam etməsinə yol açır
Marksın seksual həyatına gəlincəisə isə, Jenninin sözlərinə görə o, bütün ömrü boyu seksual aclıq yaşamışdı. Bütün məsələ orasındaydı ki, Marks seksdən heç bir zaman ddoymurdu. Buna baxmayaraq o Jennini həddindən artıq sevir və ona sadiq olmağa çalışırdı. Amma Marksın Jenniyə sadiqliynin əsas səbəbi onun ancaq ağıllı qadınlara istək duyması ilə bağlıydı. Sözsüz dahi olan Marks dahi qadınları axtarırdı. Elə onun Elana Delmutla olan əlaqəsi də, Karlın Yelenanın doğurdan ağıllı bir qadın olmasından əmin olması ilə başlamışdı.
1845-ci ildə Jenninin anası qızına Almaniyadan Yelena Delmut adlı bir qaravaş yollamsışdı. Delmut bundan sonra bütün ömrünü Marklarla keçirmiş, onların uşaqlarınadayəlik edib, təmizlik və təsərrüfat işlərinə baxmışdı. Marksın bic oğlunu Fredrikidə məhz Yelena doğmuşdu.
1851-ci ildə Jenni vəYelena demək olar ki, eyni vaxtda qız və oğlan uşağı doğmuşdular. Jenninin qızı Fransisk doğlandan bir neçə gün sonra ölsə də, Elenanın oğlu Fredrik 1929-cu ilə qədər yaşamış və bugün Marksın soyunu məhz Fredrikin uşaqları davam etdirməkdədirlər.
Karl Yelena ilə ancaq bir dəfə Yelena onların evinə gəldikdən 6 il sonra yatağa girmişdi. Yelena bundan sonra heç bir zaman heç bir kişi ilə intim əlqəyə girməmiş, buna baxmayaraq ilk və son yataq həyatından hamilə qalmışdı. Baş verəndən peşimanlıq duyan Marks 3 gün sonra Yelenanı çağıraraq ona deyir: “Gəl dost olaraq qalaq. Olmasa mən yaşaya bilmərəm”. Və Yelena səssizcə razılıq verir.
Uşaq doğulduqdan sonra biabırçılığı ört-basdır etmək üçün Marks Engelsə müraciət edir. Mançestrdən təcili olaraq Londona gələn Engels uşağın ondan olduğunu bildirir və öz adını uşağa verir. Buna baxmayaraq Marks uşağın onunla bir evdə yaşamasını istəmir və Engels uşağı bir baxıcıya verərək ona aylıq alment verməyə başlayı. Fredrik 21 yaşını doldurduğuna qədər Engels alimenti davamlı olaraq ödəyir.
Fredrik doğulduqdan sonra Marks oğlunu bir daha görmür. Amma Engels davamlı olaraq Fredriki ziyarət edir və ona sözün həqiqi mənasında atalıq edir. Marks öldükdən sonra isə Yelenanı evinə aparır və öldüyündə onu Karla Jenninin yanında dəfn edir.
Jenni təbii ki, uşağın Karldan olduğunu bilir. Böyüdükdən sonra isə uşaq bir alma kimi Karla bənzəyir. Buna baxmayaraq Jenni heç bir zaman bunu Karlın üzünə vurmur və Karlın seksual ehtiaclarını ödəməyə davam edir. Daha sonra Jenni Marksa daha iki uşaq doğurur.
Yaşlandığı dövrdə Marksın seksul ağlığı haqqında danışan Jenni Marksın seks həyatında doyumsuz olduğunu və buna görə Karla zorla dözdüyünü etiraf edir: “Karl seksdə at kimidir. Onu təmin etmək çox çətin məsələ idi. Fransızların kəşfi (perezerevativ nəzərdə tutulur), bizim zamanımızda olsaydı belə, Karl məni yenə də doğuzduracaqdı”, deyə bir dəfə o, zarafatla bacısına söyləmişdi.
Mili kimliynə nifrət edən yəhudi
1845-ci ildə Marksı fransız radikalları ilə əlaqələrinə görə Parisdən sürgün edirlər. O ailəsini götürüb Brüsselə gəlir. Engeldən onun arxasınca Brüsselə gəlir və dostlar burda Hegeli tənqid edən “Alman idelogiyası”nı yazırlar. Bundan əvvəl isə qəzetdən atıldıqdan həmən sonra Marks “Yəhudi məsələsi barədə” adlı məqalə yazır. Məqalə dərc olunduqdan sonra məlum olur ki, Marks özünün yəhudi kökəninə bütün qəlbi ilə nifrət edir. Həmin məqalə dərc olunduqdan sonra onu “özünə nifrət edən yəhudi” adlandırırlar.
Yüz il sonra bütün avropada yəhudiləri soyqırıma məruz qoyan Hitler bir dəfə etiraf etmişdi ki, onda yəhudilərə olan acımasız nifrəti məhz gənclik illərində oxuduğu Marks yaradıb.
Marks daha sonralarda yəhudi qanı daşımasına baxmayaraq antisemitizmi müdafiə edirdi. “Bütün qəlbimlə yəhudi inancına nifrət edirəm”, deyə o yazırdı. O özünü doğurdan alman olaraq hiss edirdi. Onu tanıyanlar bildiridilər ki, Marks tez-tez dodaqları arasında, “Biz almanıq”, deyə pıçıldadığını bildirirlər. O da Hitler kimi yəhudiləri “zəli”, «qansoran adlandırır» və açıq şəkildə bildirirdi: “Almanlar ruslardan daha təmiz qanlıdır, ruslar isə yəhudilərdən”. Sonradan onun bu sözləri alman rasizminin əsas şüuarına çevriləcək, lakin irqçilər bu sözlərin Marksa aid olduğunu heç bir zaman etiraf etməyəcəkdilər.
Marksa görə yəhudilərin ancaq bir Allahı vardı: Pul. Kommunizmin yol göstərəni hesab edirdi ki, yəhudizmdən doğan xritian dini sonradan yenidən yəhudiləşib. Buüzdən avropalıların Allahı da pula çevrilib. Marks “Yəhudi məsələsi barədə” məqaləsində yazırdı: “Cəmiyyəti xilas etmək üçün yəhudiləri cəmiyyətdən təcrid etmək lazımdır”.
Bu “Allah ölüb”, deyən Nisşeinin hayqırtısı deyildi, dünyannın irqlərə görə sosial təbəqələr bölməyi tələb edən nasizmin şüuarı idi.
Marks kommunist hərəkatının lideri olur
1847-ci ildə Marks və Engelsi gizli fəaliyyət göstərən “Ədalət İttifaqı” təşkilatı öz sıralarına dəvət etdi. Dəvət qəbul olundu və Jenni də daxil olmaqla Marks və Engels bu radikal təşkilatın üzvü oldular. Tezliklə dostlar təşkilatın adını dəyişdirib “Kommunistlərin İttifaqı” qoydular və solçu alman eimiqrantlarının əksəriyyəti bu təşkilata üzv oldular. Çox qısa zamandan sonra təşkilatın liderləri Marks və Engelsdi və məhz bui kili 1848-ci ilin fevralında “Kommunist Partiyasının Manifesti”ni dərc etdirərək bütün dünyaya Kommunist hərəkatını elan etdilər. Məşhur “Manifest”in elan olumasıyla dünyanın inkişaf yönü dəyişdi. Tam 150 il bütün dünyada kommuniz kabusu dolanacaq, SSRİ-nin iflasına baxmayaraq, hələdə dolanmaqda davam etməkdədir. Və belə görünür ki, Marks və Engelsin elan etdikləri siniflərin savaşı hələ bundan sonra da davam edəcək.
Almaniyada redaktor olaraq çalışırkən Makrs iqtisadiyyatı çox zəif bildiyinin fərqinə varır. Bundan sonra Parisdə demək olar ki, əsas vaxtını iqtisadiyyatı öyrənməyə sərf edir. Kommunist dövlətinin iqtisadiyyatının necə idarə olunması onun üçün bir nömrəli məsələyə çevrilir. Və Marks məşhur “Kapital”ını yazmağa başlayır.
1848-ci il inqilabı başladığı zaman Marks Brüsseldə həbs olunur və Belçika höküməti ondan ölkəni tərk etməyi tələb edir. O yenidən Parisə qayıdır. Parisdə Marksı borclu olduğu adamlar təqib etməyə başlayır və qısa müddətdən sonra o, Almaniyaya qayıdıb Kölndə yerləşir. Orda Marks «Neue Rheinische Zeitung» qəzetini təsis edir və burda yazdığı məqalələrdə Avropada baş verən inqilabların dərin təhlilini verir. Bir il belə keçmədən qəzet bağlanır və alman höküməti Marksdan ölkə sərhədlərinin kənarına çıxmağı tələb edir. Avropada sərgərdan dolaşmaqdan bezən Marks Engelslə məsləhətlşib Londoona köçməyə qərar verir. Artıq o, Avropa kommunistlərinin lideridir. Buna baxmayaraq Marksların həyatı dəhşətli yoxsulluq içində keçir. Onun bütün gəliri təsadüfi qəzetlərdə yazdığı məqalələrdən əldə etdyi qonorardan və Engelsin yardımlarından ibarət olur.
1849-cu ildə Marks Londona gəlir və ölənə qədər burda yaşayır. Marks “Kapital”da daxil olmaqla bütün əsas əsərlərini Londonda yaradır. 1864-cü ildə o, Engelsdə birlikdə “Beynəlxalq fəhlə Asossasiysı”nı (I İntenasional) təsis edir. I İntenasional bütün Avropada və ABŞ-da fəhlə sinifinin təşkilatlanması olur. 1872-ci ildə Paris Komunasının məğlubiyyətindən sonra I İntenasional Nuy-Yorka köçür. 4 ildən sonra Maksnı bütün etirazlarına baxmayraq 1876-cı ildə buraxılır. Marks qalan bütün 5 illik ömrü boyu təşkilatı bərpa etməyə cəhd edir. Ancaq onun ölümündən 6 il sonra Avropanın ararıcı sol partiyaları tənəfindən II İntenasional təsis edilir və yenə də Marks təşkilatın şəriksiz lideri elan olunur və marksizm II İntenasionalın əsas təməlini təşkil edir.
1867-ci ildə Engelsin maddi dəstəyi ilə “Kapital”ın birinci cildi dərcolunur. Sonrakı iki cildin nəşrindən artıq yorulmuş və demək olar ki, dünya inqilabı ideyasına inamını itirən Marks imtina edir. Engels Maksın ölümündən sonra “Kapital”ın 2-ci (1885) və 3-cü cildini (1894) nəşr etdirir.
Marksın Dünya İnqilabı teoriyası
Marksın proletariat diktaturası və kommunizm ideyası öz utopik sosialitlərdən və Robespyerin Yakobinçilər klubunda etdyi çıxışlarda törəmişdi. Lakin Marks qətiyyətlə utopik sosializmi rədd edirdi. Kommunizmin qələbəsi üçün əzilən sinif, fəhlə sinifi birləşməli və bütün düynada inqilab edərək hakimiyyəti ələ keçirməliydi. İdeyanın birincmi fazası bütün dünyada proletariat diktaturasının yaradılması idi. Proletariat diktaturası dövlət terroru vasitəsi ilə digər sinifləri ortadan qaldıracaq, mülkiyyət hüququ ortadan qaldıracaq. Daha sonra dövlət ləğv olunacaq və hüquq bərabəliyinin təmin olunduğu bir cəmiyyətdə şüur bərabərliyi yaradılacaqdı.
Əslində Marksın və ondan əvvəlki alman solçu filosoflarının irəli sürdüyü şüur bərabərliynin yaradılması ideyası Marksın irəli sürdüyü dialektik qanunauyğunluğa ziddi. Çünki kommunizmin yaradılması üçün şüur bərabərliyi nə qədər vacib bir faza idisə, şüur bərabərliynin yaradılması prossesi bir o qədər cinayətkar xarakterli idi.
Marks şüur bərabərliynin təmin olunmasını dialektikaya buraxsa da, (bunun üçün nə qədər zaman tələb olunduğunu təxmin belə etmək mümkün deyil), onun ardıcılları bu prossesi zorakı yolla aparmağın tərəfdarı olaraq çıxış etməyə başladılar. Təbii ki, bu ortaya atılan teoriyanın reallaşdırılması üçün axtarılan yol idi. Amma insanların şüur bərabərlyini zorakı yolla, kütləvi terror və kütləvi sterilizasiya vasitəsi ilə həyata keçirmək, heç bir halda insanlara vəd olunan cənnəti verə bilməzdi. Bu bir aksiomadır ki, kommunizm heç də insanların hüquq və mülkiyyət bərabəliyi ilə yaranmır. Məhz şüur birliynin yaranması ilə meydana çıxır. Bunun üçün insada bir çox psixoloji amillər rol oynasa da, əsas amil tamah və hakimiyyət hərisliyi idi. Yəni insan öz təbiətinin təməlini təşkil edən bu neqativ duyğulardan imtina etməliydi.
Marksın irəli sürdüyü dünya inqilabı teoriyası bu baxımdan əslində rədd etdiyi utopik sosializmin təkrarı idi. Sadəcə Marks inqilab, zorakılıq və kütləvi terror vasitəsi ilə kommunizmi yaradacaq mühiti formalaşdırmağı təklif edirdi və bu ideya praktikada böyük iflasa uğradı. Bu gün marksistlər bir ağızdan bildirirlər ki, Lenin marksizmi təhrif etdiyinə görə kommunizm ideyası iflasa uğradı və bütün hallarda kommunizm bəşəri bir ideya olaraq ictimai quruluşların son fazasıdır.
Əslində Lenin Marksın ancaq dünya inqidabı teoriyasından imtina etmişdi. Lenin kommunizmin tək bir ölkədə tətbiq oluna biləcəyini irəli sürərək Rusiyada kommunizmi inşa etməyə qalxmışdı. Onları ayıran yalnız bu idi.
Dövlət terroru məsələsində isə, Lenin qətiiyyən Marksa qarşı çıxmamışdı və məhz Marksın teoriyası üzərində dövlət terroru tətbiq etməyə başlamışdı. Sonrada hakimiyyət maniyasına qapılan Stalin terroru məhz proletariata və partiyaya qarşı yönləndirmişdi.
Nə qədər qəribə olsa da, Marksın ideologiyası onun bütün qəlbi ilə nifrət etdiyi Rusiyada praktikada həyata keçirilməyə başlamışdı. Bu sanki Tanrının istehzasıydı.
Marks bir dəfə Engelsə demişdi: “Mən yəhudilərə daha çox nifrət edərdim. Ancaq inqilabı onlar edəcəklər”. Rusiyada məhz peyğəmbərin dediyi kimi olmuşdu.
Marksın rusafobiyası
Marksizm və nazsizm arasındakı fərq bir tük qədər nazik və bir o qədər iti neştərdir. Markssın qeyri-Avropa xalqlarına olan münasibəti heç də Hitlerin münasibətindən fərqlənmir. Sovetlərin nəzarəti altında olan ərazilərdə Kommunist Partiyası iflas edənə qədər Marksın həyatını tədqiq eləmək yasaqlanmışdı. Hətta Marksın həyatından kino çəkmək belə qadağandı.
Bunun bir səbəbi kommunizmin peyğəmbərinin heç də ideal olmaması idisə, digər səbəbi Marksın dəhşətdi dərəcədə rusafod olması idi. Marksın ruslara olan nifrəti yəhudilərə olan nifrətindən daha dəhşətli idi. Yəhudilərdən iyrənməyən Marks ruslardan iyrəndiyini gizlətmirdi.
I İnternasionalda dünya anarxistlərinin lideri Bakuninin iştirakı Marksın ən böyük psixoloji probleminə çevrilmişdi. Marks açıq şəkildə Bakunindən iyrəndiyini nümayiş etdirir, onunla əl sıxışmır və onun oturduğu yerdən ən uzaq nöqtədə otururdu. Bir dəfə Marksın alçaldıcı və təhrikedici ironiyalarına dözə bilməyən Bakunin ona hücum etmişdi. Ancaq Bakununi I İnternasionaldan xaric etdirdikdən sonra Marks rahatlıq tapmışdı.
Marksın Bakuninə bu münasibəti heç də ideoloji fikir ayrılığından əmələ gəlmirdi. Eyni münasibəti Marks Gertsenə qarşı da sərgiləyirdi. Bir dəfə Londonda mitinqdə Gertsenə söz verilirkən Marks qəzəblə buna qarşı çıxır. Bunun səbəbini isə Gersen özü yazır: “Marks dedi ki, o, məni tanımır, mənə qarşı şəxsən heç bir iradı yoxdur. Amma mən rus olduğuma görə təşkilat komitəsi məni xaric etməlidir. Əks təqdirdə o, Marks Təşkilat Komitəsini tərk edəcək”. Yəni Marks Gertsenə sadəcə rus olduğuna görə nifrət edirdi. Bundan sonra öz əsərlərində dəfələrlə Gertseni “rus-kalmık qanlı ilan”, “mənhus moskvit” adlandırıdı. “Slavyanlar Avropanın bədənində bəd şişdirlər”, deyə Marks yazırdı. Ona görə ruslar inkişaf etmiş insanlara aid deyildilər, sadəcə tatarlardan törəmiş quldular və hər zamanda milli psixologiyalarına qul psixologiyası hakim olacaqdı.
Məhz Marksdan ilham alaraq Engels yazırdı: “Yaxın zamanlarda baş verəcək Dünya müharibəsində tək istismarçı siniflər və sülalər deyil, həmçinin istimarçı xalqlar da yox olacaq ki, bunu ancaq inkişaf olaraq dəyərləndirmək olar”.
Məhv olacaq xalqların siyahısında isə birinci yerdə ruslar gəlirdi. Çünki Avropanın jandarmı rolunu üzərinə götürən Rusiya Marksa görə inqilabın bir nömrəli düşməni idi. Lakin Marksın ruslara və yəhudilərə olan tükənməz nifrəti patoloji xarakter daşıyırdı və əsasən onun irqçi baxışları ilə bağlıydı. Buna görə də onu sözün tam mənasında beynəlmiləçi adlandırmaq heç də doğru olmazdı. Marksın beynəlmiləlçiliyi daha çox arilərlə kifayətlənirdi və demək olar ki, bu məsələdə o, Hitlerdən daha çox nasist idi. Marks bütün gücü ilə Avropa güclərini Rusiyaya qarşı savaş açmağa və rusları yer üzündən silməyə çağırırdı. Dünya inqilabını təmin etmək və kommunizmi qurmaq üçün Marksa görə bu vacib şərtdi.
1924-cü ildə Lenin öldükdən sonra Marksın nəşinin Londondan Moskvaya gətirilməsi və Leninlə birlikdə Mavzoleyə qoyulması ideysı qaldırılırkən, Marksın nəvələri qəzəblə Moskvanın bu qərarına qarşı çıxdılar. Onlar babalarının ruslara nə qədər nifrət etdiklərini yaxşı bilirdilər.
Borcla yaşanan ömür
O bütün ömrü boyu heç bir zaman onda olmayan puldan və heç tanımadığı prletariatdan yazdı. Evlənənə qədər əyyaş və dələduz həyatı keçirən Marks evləndikdən sonra çox ağır həyat yaşamağa başladı. Gənc ailə ilk günlərdən dolanışıq problemləri ilə üzləşdi. Marks bütün ömrü boyu ancaq bir dəfə maaş aldı. Baş redaktor olaraq çalışdığı zaman Hessdən aldığı ilk və son maaşı yeni evlənməsinə baxmayaraq Bauerlə içmişdi. Ondan sonra isə ailəninin sərgərdan həyatı başlamışdı. Bu şəhərdən o şəhərə köç edən ailənin əsas problemi kirayə pulunu verə bilməmələri idi. Trirdən Parisə, Parisdən Brusselə, Brüsseldən yenidən Parisə. Ordan Kölnə, yenidən Parisə və nəhayət Londona…
Ailə bəzən eyni şəhərdə beş-on dəfə mənzil dəyişdiridi. Buna səbəb kirayə pulunu verə bilməmələri və borcdan qaçmaları idi. Bəzi araşdırmaçılar Marksın tez-tez yer dəyişməsini heç də onun təqib olunması ilə əllaqələndirmirlə. Sadəcə Karl borclu olduğu adamlardan qaçırdı. Marks bir dəfə borc aldığı adamın yanına ikinci dəfə Jennini, üçüncü dəfə isə Yelena Delmutu yollavyırdı. Sonra kimdən daha borc ala biləcəyini, daha doğrusu kimə hələ «ata» biləcəyini təyin edib hərəkətə keçiridi. Daha sonra isə borcu verə bilmədikdə vəziyyətdən çıxış yolu olaraq həmin şəhərdən qaçmağı görürdü.
1850-ci ildə o Londonda olarkən Engelsə yazırdı: “Mən bir həftədir ki, evdən çıxa bilmirəm. Çünki üse paltarımı lombarda qoymuşam. Mənim arvadım xəstədir. Balaca Jenni də həmçinin. Nelena da qızdırır. Mən həkim çağıra bilmirəm. Çünki həkimə verməyə və dərman almağa pulum yoxdur. Axırıncı on gündə bizdə çxrək və kartofdan başqa yeməyə heç bir şey olmayıb”.
Onu həmişə bu vəziyyətlərdə sadiq Engels qurtarırdı. Engels öz ailə biznesindəki səhmlərini satıb onlara pensiya alana qədər ailə Londonda bir neçə dəfə mənzil dəyişdirmişdi. Ancaq pensiya aldıqdan sonra Markslar bir daha ünvanlarını dəyişdirmədilər və sərgərdan həyatını bitirən Marks normal yaradıcılıqla məşğul olmağa başladı. Bəlkə də Engelsin ayırdığı pensiya olmasaydı, “Kapital”ın heç birinci cildi də yazılmayacaqdı.
Nə qədər kasıb, hətta dilənçi vəziyyətində yaşamasına baxmayaraq əlinə pul keçən kimi Marks «özünə burjua keyfi verirdi». Dövrünün ən böyük iqtisadçısı olmasına baxmayaraq o heç bir zaman iş axtarmırdı. Bütün beyni dünya proletarit inqilabını yaratmaqla məşğuldu. Bir dəfə glinə düşən pulu birja da oynayaraq 400 funt sterlinq udmuşdu. Bu o dövr üçün çox böyük puldu. Amma Marks həmin pulu bir neçə günə sərf etmişdi. Engelsə isə demişdi ki, hərdən bir uşaqlara bayram vermək lazımdır. Anasından qalan mirasa isə silah alaraq “Paris Komunası” üçün yollamışdı.
Bir dəfə o zarafatla demişdi: “Fikirləşmirəm ki, kimsə mənim kimi bütün ömrü boyu puldan yaza, və pula bu qədər ehtiyacı ola”. O pula nifrət edirdi. Amma digər tərəfdən pul onun üçün fetişə çevrilmişdi.
“Mavr”ın son illəri
Tanrı sanki Karl Marksı lənətləmişdi. O bütün ömrünü dəhşətli kasıbçılıqla yaşamış və dərdləri başından aşmışdı. Evləndiyi gündən Tanrı onu güldürməmişdi. Bəlkə də ona görə ki, Tanrının bütün ideyalarını tanrısızlaşdırmışdı. Və Tanırın kommunizm teoriyasını terror və qanla sulamışdı. O heç bir zaman kommunizmi yaradacaq proletariatı tanımamışdı. O bütün ömrünü illuziyalarda yaşamışdı və özünü yer üzündə Tanrını öldürəcək bir peyğəmbər olaraq görürdü. Elə buna görə də yaxınları onu “mavr” adlandırırdı.
Marksın həyatının son illəri faciələrlə dolu oldu. 1854-cüildə ailə vəba xəstəliyinə tutulur. 1860-cıildə isə Jenni çiçək xəstəliyinə tutur. Sifəti tamamən eybəcərləşmiş Jenni ümidlərini itirsə də, Karl günlərlə onun başı üstündə duraraq ona ümid verir, durmadan Jennini sevdiyini söyləyir və nəhayət onu ayaq üstünə qaldırır. Çiçək xəstəliyindən ölməyən Jenni daha 20 il yaşayır. Marks doğurdanda Jenni ilə nəfəs alır. 1881-ci ildə Jenni qaraciyər xərçəngindən ölür. Marks dəhşətli repressiya keçirir və Jennini Engels dəfn edir. Dəfndən sonra Engels yazır: “Mavrın anası öldü”.
Jenninin ölümündən sonra böyük qızı Jenni intihar edir. Bu artıq Marksı tükəndirir. Ailəsinə və uşaqlarına böyük sevgi ilə bağlanan Marksı qızının intiharından sonra artıq proeletariat və dünya inqilabı maraqlandırmır.
Artıq peyğəmbər olmaqdan vaz keçir. Heç bir şeyə ümidi qalmayan proletariat peycəmbəri saqqalını qırxdırır. Saqqalının qırxdırmamışdan əvvəl son dəfə şəkil çəkdirir. (İndi hamımızın tanıdığı Marksın məşhur saqqallı şəkili məhz proletaritdan üz döndərmək haqqında verdiyi qərardan sonra çəkilib).
Marks Jenninin ölümündən iki il sonra 1883-cü ildə dəhşətli əzabllarla öldü. Onunu bütün bədəninin dəhşətli yaralar basmışdı və proletariatın peyğəmbəri hələ diriykən çürüyürdü.
Engels «Mavr»ı Jenninin yanında, Haygeyt qəbirstanlığında dəfn edir. Bir neçə ildən sonra Yelena Delmutu da Marksın yanında dəfn edən Engels dostunun a ilk bioqrafiyasını yazdı.
1895-ci ildə Engelsdə bocazındakı xərçəngdən öldü. 1898-ci ildə isə Marksın daha bir qızı - Elenora intihar etdi. Marksın Delmutdan olan oğlu Fredrikin oğlu isə 1933-cü ildə Almaniyaya gəlib gestapoda qulluq etməyə başlayır. O, Engelsin familyasını daşıyır və 1943-cü ildə Rusiyada əsir düşərək öldürülür…
Bir tərəfdə dünyaının əzilən sinifi prolettariat, digər tərəfdə isə burjua. O, bütün şüurlu həyatı boyu burjuy kimi yaşamaq, proletirat olaraq hökm etmək istəyirdi….
Amma bütün dünyanı saran qırmızı xəyalət oldu…
Azər QARAMANLI
pia.az
Digərxəbərlər
Populyar xəbərlər
