İran və Ermənistan seçkilərinin bənzər nəticələri...

Süleyman Seyfi Öğün
“Yeni Şafak” qəzeti, Türkiyə, 24 iyun 2021-ci il

Türkiyənin iki qonşusu olan İran və Ermənistandakı seçkilər sona çatıb. Məlumdur ki hər ikisi ilə də müəyyən problemlər var. Ermənistanın qurucu doktrinasının türklərə və Türkiyəyə qarşı düşmənçilik üzərində qurulduğunu xüsusi qeyd etməyə ehtiyac yoxdur. Türkiyənin İranla da rəsmi səviyyədə “yaxşı” qonşuluq münasibətləri olduğu və hətta Soçi sazişində əməkdaşlıq etdiyi tez-tez vurğulansa da, sahədəki vəziyyətin o qədər də yaxşı olmadığını bilirik. Sonuncu dəfə isə Qarabağ məsələsində Azərbaycan-Türkiyə Respublikası ittifaqına qarşı İran-Ermənistan yaxınlığın önə çıxdığını gördük. Bu, yəqin ki, Ermənistan və İranda keçirilən seçkilərin nəticələrinin nə qədər vacib olduğunu başa düşmək üçün kifayətdir.

İran-Ermənistan əlaqəsinin adi, strateji və taktiki bir münasibət olmadığını düşünürəm. İlk baxışdan diqqət çəkməsə də, düşündükcə həm İran, həm də Ermənistanın daxili strukturları arasında bir sıra davamlılıq və oxşarlıqların olduğu nəzərə çarpır.

İran 1979-cu il İslam İnqilabından bəri “qapalı” bir rejim tərəfindən idarə olunur. Ermənistan da eyni aqibəti bölüşür. Həm sovet keçmişi, həm də postsovet dövrləri baxımından Ermənistanın vəziyyəti də fərqli görünmür. İranda “nizam” kimi bilinən teo-siyasi təşkilatlar, Ermənistanda isə “klan” strukturları bu qapalılığın mənbələri kimi qeyd oluna bilər. Hər iki icma da dərin bir “sıxılma” vəziyyətindədir.

Reyqan dövründən başlayaraq, İran Qərb düşərgəsinin təzyiqlərini görür. Bu gün İranda əhalinin böyük bir hissəsi embarqo tətbiq edilən İranda anadan olub. Onsuz da avtokratik-teosiyasi­ quruluşlar üzərində inşa edilmiş İranda “sıxılma” problemi orta müddətdə rejimi legitimləşdirən bir element kimi ortaya çıxmışdı. Buna uzun müddət davam edən İraq müharibəsinin təsirləri də əlavə olunduqda mənzərə daha aydın başa düşülə bilər. Bir sözlə, qarşılaşdığı təzyiq və yaşadığı “sıxılma” əvvəlcədən qapalı prinsiplər üzərində qurulmuş İran rejimini daha da gücləndirən bir təsir yaratdı. Lakin son illərdə “təzyiq-qapalılıq” arasında olan bu nizam, xüsusən də neft qiymətlərinin düşməsindən sonra işlək vəziyyətə gətirilib. İnqilab həyəcanı yaşamayan yeni nəsillərin gözündə bu nizamın mənası da azalmağa başlayıb.
Bu gün İranda əhalinin böyük əksəriyyətinin rejimdən razı olmadığı məlumdur. Seçkilərdə iştirakın 50%-ə belə çatmaması bunun göstəricisidir. Seçkiyə getməyən seçicilərin 50%-dən çoxu və üstəlik 5 milyon etibarsız səs rejimin legitimliyini böyük ölçüdə itirdiyini göstərir. Siyasətdən uzaqlaşma problemini başa düşmək üçün varlılıq-yoxsulluq meyarlarına baxmaq lazımdır. Aydındır ki, İranda siyasətdən uzaqlaşmaq Qərb ictimai rəyində olduğu kimi zənginləşdirmə funksiyası deyil. Qərbdə siyasətdən uzaqlaşma prosesi rifahın artdığını və dolayısı ilə sistemli bir gücün olduğunu göstərir. Ancaq bu sistem İranda getdikcə artan yoxsulluq və ümidsizliyi ortaya qoyur.

Rejim də bunun fərqindədir. Hatəmidən bu yana “islahatçı-mühafizək­ar” parçalanmanın baş verdiyini də bilirik. Ancaq son seçkiləri buna əsaslanaraq izah etmək son dərəcə səhv olardı. Rəisi ilk baxışdan mühafizəkar qanaddan gəlmiş kimi görünür. Ancaq ən azı onun qədər və ya daha çox mühafizəkar namizəd var idi. Rəisini onların arasında daha parlaq göstərən meyar mühafizəkarlıq yarışındakı performansı deyildi. Rəisi bir mühafizəkar kimi qalib gəlmədi. Bu seçkilərdə “açıqlıq” iddiası daşıyan islahatçı damar ilə mühafizəkar damar, başqa sözlə azadlıq ilə onu basdırmağa çalışan damar arasında bir yarış olmadı. Nizamın düşüncəsi bu seçkilərdə dəyişdi və artıq “bərpa” meydanına qayıtdı. Rəisinin hüquqşünas keçmişi də bunu göstərirdi. İdarə etdiyi fondlarda hər hansı bir korrupsiyanın olmaması İran seçicilərinin ona olan inamını gücləndirən bir amildir.

Görünür, yoxsul və qapalı rejimdə rüşvət və korrupsiyadan bezən orta səviyyəli iranlı seçicilər son ümid kimi Rəisidən yapışdılar. Burada aşağıdakı sual yada düşə bilər: islahatçıların namizədi olan Himmeti niyə uğurlu ola bilmədi? Yaxud da islahat və bərpa anlayışlarının toqquşduğu yerdə kim qalib gələ bilər? Bu, cavabı qeyri-müəyyən olan, ancaq fenomenin özünə baxaraq cavablandırıla biləcək bir sualdır.

Orjinal

Tərcümə PİA.az-ındır.

Fatimə ƏLİYEVA
pia.az