“Çörək, azadlıq və ləyaqət” tələbləri ilə ortaya çıxan “Ərəb Baharı”nda kim qalib gəldi, kim uduzdu?..
Yasin Aktay“Yeni Şafak” qəzeti, Türkiyə, 17 noyabr 2021-ci il
Bu il 30-cu ilinə qədəm qoyan “Tezkire” jurnalı 1991-ci ildə çıxan ilk sayında İslam düşüncəsindəki dərinlik və davamlılıq probleminə toxunmaq missiyasını qarşısına qoymuşdu. Jurnal 30 ildir ki, qısa və uzun fasilələr versə də, 2014-cü ildən fasiləsiz şəkildə nəşr edilir və akademik formatını və intellektual səviyyəsini itirmədən gündəmdəki məsələləri müzakirə edən yazılara yer verir.
İnqılabı yalnız qərblilər edə bilər?
Maşallah Narın redaktorluğu ilə yayımlanan jurnalın son sayında 10-cu ilini başa vuran “Ərəb İnqilabları” prosesi ilə bağlı ciddi sualların verildiyini qeyd etdik. Ancaq suallardan əvvəl lazımi araşdırma: islamçılar, güman edildiyi kimi, “Ərəb Baharı”nın başlanğıcında qətiyyətli olmadılar. Tunis, Misir, Liviya və Yəməndəki üsyanların qarşısında heç bir stereotipik islamçı şüar yox idi. Əslində, Qərb dairələri “çörək, azadlıq və ləyaqət”lə ümumiləşdirilə biləcək tələblərə söykənən şüarları araşdıraraq, hətta bu inqilabların Qərb xarakteri daşıdığını bildiriblər. Çünki onlara görə “inqilab” deyilən ictimai hadisələr ancaq Qərbdə yaşana biləcək hadisələr idi və bu şüarlar mahiyyətcə Qərb şüarları idi.
Təbii ki, bu yanaşmada həm “inqilab”ın, həm də “islamçı diskurs”un reduksionist stereotipləşməsinin ciddi problemi var idi. “Çörək, azadlıq və ləyaqət” tələblərinin islamçı diskurslara aid edilməməsi də İslam dünyasına nə qədər yad olduğunun göstəricisi idi. Xüsusilə də inqilabda internet üzərindən geniş yayılan sosial media şəbəkələrinin təsiri ilə bağlı deyilənlər, inqilaba həyat verməklə, qan tökərək, ürəkdən inqilab proseslərində iştirak edənlərin payını az qala azaldıb. Bu qara dərili, ibtidai qəbilə cəmiyyətlərində inqilab etmək üçün ortaya çıxan internet mənsubları kimlər idi? Prosesdə inqilab oldu, amma inqilabçılar kənarda idi.
İnqilaba “Qardaşlıq” başlamadı, amma o tamamladı
Bu, məsələnin yalnız bir üzüdür. Amma məsələnin başqa tərəfində başqa bir həqiqət də var idi. Məsələn, Misirdəki “Müsəlman Qardaşları” inqilab başlayandan bəri bu prosesdə uzun müddət iştirak etməkdən çəkindi. İnqilabı başladan “Qardaşlıq” deyildi, lakin irəli sürülmüş inqilabı başa çatdırmaq üçün “Qardaşlıq”ın iştirakı vacib hesab olunurdu. Çünki Misirdə və ya bütün digər İslam ölkələrində ictimai səviyyədə mövcud sistemə alternativ olan ən ümumi quruluş onlara məxsus idi. Ona görə də inqilabda kütləvi iştirak “Qardaşlıq” küçələrə çıxana qədər sadəcə etiraz hərəkatı səviyyəsində idi və bu da yetərli deyildi.
“Qardaşlıq” əvvəlcə ortaya atdığı bu tərəddüdlərə görə ağır tənqidlərə məruz qaldı. O günlərdə “Qardaşlıq” bir əsrə yaxın təcrübəsi ilə bu işin sonunu çox aydın görə bilmirdi. Bu inqilabi prosesin həm özü, həm də Misir üçün tələ qura biləcəyini açıq şəkildə söyləyənlər də var idi. Başlamadığı və yaxşı izah edə bilmədiyi bir prosesdə iştirak etməkdə tərəddüdlər, hətta “Qardaşlıq”da ordu ilə əməkdaşlıq təsiri bağışlayırdı. Bir növ “Qardaşlıq” son mərhələdə və son sözlə inqilaba qoşuldu.
Başqa ölkələrdə vəziyyət fərqli deyildi. Orada da nə islamçılar inqilablara təşəbbüs göstərdilər, nə də islamçılar prosesin ən mühüm aktoru idilər. Buna baxmayaraq, “Ərəb Baharı”na səbəb olan əks-inqilabi prosesləri başlatan müharibə ilk növbədə islamçılığı hədəf aldı. Çünki sosial dəyişikliklərin mərkəzində islamçılar dayanırdılar. Onlar itisadi və sosial ədalət tələblərini dilə gətirən və cəmiyyətdə vətəndaş cəmiyyəti və həmrəylik səviyyəsində ən mütəşəkkil quruluşa malik olmaqla, dövlətə qarşı passiv də olsa, demokratik dəyişikliklərin ən təbii aktorları idilər. Buna görə də, ərəb inqilablarının faktiki daşıyıcılarına çevrilmələri gözlənilən idi.
“Qardaşlıq” qorxusu, əslində birbaşa demokratiya qorxusudur
Avtokratik rejimlərin əməkdaşı olanları və onsuz da demokratiyadan heç vaxt xoşu gəlməyən sələfiləri saymasaq, islamçıların əsas tələbləri demokratiya və azadlıq idi. Buna görə də “Ərəb Baharı”na qarşı əks-inqilabçı müdaxilələrin aşkar hədəfi islamçılar olsa da, əslində hədəf demokratiyanın özü idi.
“Qardaşlıq” və ya islamçılıq qorxusu, əslində demokratiya qorxusudur.
Tunisdə demokratik proseslərlə seçilən prezidentin siyasi partiyalar arasında yaranmış münaqişələr ucbatından problemləri həll edə bilmədiyi üçün birbaşa demokratiyanı hədəfə alması və parlamentin fəaliyyətini dayandırması bu anlayışın sadə ifadəsidir.
Ərəb Baharı”nda çevrilişlərlə devrilmiş islamçıları uğursuz hesab etmək, əslində avtokratik çevrilişçilərə bəraət qazandırmaqdan başqa şey deyil. Ola bilsin ki, hər cür intriqalar quraraq, çevrilişlər və qırğınlar törədərək, nəyin bahasına olursa-olsun, hakimiyyəti ələ keçirməklə mübarizədə qalib gəlmək uğur sayıla bilərdi.
İslamçıların uğursuzluğunun mənası
Əgər islamçılar bu yolla hakimiyyətə gəlsəydilər və iqtidarı saxlasaydılar, onlar uğurlu sayılardımı? Bu, islamçı iddiaları və siyasətini itirməklə və ya hətta məhv etməklə əldə edilən islamçı uğur ola bilərmi? Başqa bir sual da budur: çevrilişlərlə devrilərək uğursuzluğunu göstərən islamçılığa qarşı kimin uğurundan danışmaq olar?
İddiaları, layihələri, populizmləri ilə islamçıları məğlub edə bilməyənlər qırğınları, çevrilişləri və amansız diktaturaları ilə onlara qalib gəldilər. İndi onların idarə etdikləri ölkələrdə hansı uğurdan danışmaq olar? Vətəndaş müharibəsi zonasına və ya açıq həbsxanaya çevrilmiş, dəhşətli iqtisadiyyatı olan, insan ləyaqətini tapdalayan rejimlər uğurlu sayılırmı?
Tərcümə PİA.az-ındır.
Fatimə ƏLİYEVApia.az